هر 60 ساعت انتشار یک شایعه بزرگ در فضای مجازی

شایعه، بحران امروز نیست. انتشار پیام غیرواقعی همیشه ممکن بوده است. در گذشته این اتفاق به طور غیررسمی و معمولا دهان به دهان منتقل می‌شد، اما با گسترش رسانه‌های جمعی و در عصر ما رسانه‌های اجتماعی این موضوع سرعت بیشتری یافته و ابعاد تازه‌تری به خود گرفته است.

البته با تمام تحولات رسانه‌ای، شیوه‌های قدیمی‌تر هنوز فعال هستند و شاید راننده‌های تاکسی از مهمترین منابع شایعات باشند.

شایعه در وضعیت‌های «ناهنجار» جامعه بیشتر به‌وقوع می‌پیوندد و به‌ویژه در زمان‌های بحرانی(مثل زمان جنگ)، حالتی به مراتب حاد‌تر به خود می‌گیرد.

یکی از عواملی که به گسترش شایعه کمک بسیار می‌کند، عدم دسترسی به منابع موثق در کسب خبر است، آن هم در مواقعی که افراد بیش از گذشته احساس نیاز به خبر می‌کنند.
اندیشمندان ارتباطات می‌گویند که شایعه محصول دو عامل است: علاقه مردم به موضوع و میزان ابهام آن.

شایعات در فضای مجازی به سرعت شعله‌ور می‌شوند و این شعله‌ها به سختی و به کندی خاموش می‌شوند. هنوز 10 روز از مرداد ماه بیشتر نگذشته است که 4 شایعه بزرگ در فضای مجازی در کنار تعداد زیادی شایعه کوچک، جان گرفتند و فضای جامعه را ملتهب کردند.
آیا تعداد زیاد شایعات در فضای مجازی، طبیعی و ناشی از خلق و خوی ایرانی‌ها است و یا عده‌ای دوست دارند فضای جامعه را ملتهب کنند و یا حداقل ملتهب نشان دهند؟

شایعه اول: بیماری که پزشکش را کشت

یکم مرداد ماه بود که خبر قتل پزشکی در اردبیل روی خروجی برخی سایت‌های خبری قرار گرفت. با توجه به حساسیت جامعه روی رابطه پزشک و بیمار که پس از سریال «درحاشیه» حسابی افزایش یافته است، بلافاصله این خبر به موضوعی داغ در شبکه‌های اجتماعی بدل شد.در خبر منتشر شده در فضای مجازی، این طور نوشته شده بود که این پزشک توسط همراه بیمار مورد سوءقصد قرار گرفته و بر اثر ضربات چاقو جان خود را از دست داده است.همین چند خط خبر کافی بود تا جامعه پزشکی به شدت به این موضوع واکنش نشان داد و حتی دست به تجمع بزنند. متن‌های زیادی نیز در باب محکومیت این موضوع و در دفاع از جامعه پزشکی منتشر شد اما بالاخره وزارت بهداشت روز شنبه سوم مرداد رسما اعلام کرد بررسی‌های صورت گرفته از طریق دانشگاه علوم پزشکی‌، کلینیک‌ها و تمام مراکزی که پزشک مرحوم با آنها همکاری داشت، نشان داد که نه خود قاتل و نه هیچ یک از بستگان این فرد، بیمار این پزشک نبوده و موضوع این حادثه به هیچ عنوان به دلیل مسایل پزشکی و درمانی نبوده است.

شایعه دوم: رشوه یک میلیون دلاری

پایگاه خبری «الوعی نیوز»، در خبری مدعی شد براساس یکی از اسناد منتشر شده توسط سایت ویکی‌لیکس، احمد شهید یک میلیون دلار از عربستان رشوه دریافت کرده است تا گزارش‌های جهت‌داری را در زمینه حقوق بشر علیه کشورمان منتشر کند.

این خبر، بدون تحقیق کافی مورد استقبال برخی رسانه‌های داخلی قرار گرفت و این رسانه‌‌ها به انتشار شتاب‌زده آن دست زدند.
در نهایت ویکی‌لیکس ناچار به موضع‌گیری شد و اعلام کرد چنین سندی را مشاهده نکرده و از منتشرکنندگان این خبر خواست، لینک این سند را به نقل از سایت ویکی‌لیکس منتشر کنند. اتفاقی که هنوز روی نداده است.

شایعه سوم: شلاق بر صورت خانم پزشک

سه‌شنبه ششم مرداد ماه خبر بازداشت یک پزشک خانم در ممسنی استان فارس پخش شد. نکته جالب در این ماجرا، سیر تحول سریع شایعات در این زمینه است. ابتدا اعلام شد بر دستان یک پزشک در بیمارستان و جلو همکارانش دستبند زده شده است. در مرحله دوم اعلام شد شایعه شد در خلال این بازداشت، پزشک مورد نظر مورد ضرب و شتم قرار گرفته و این کار به دستور یک بازپرس صورت گرفته است. در شایعه بعدی هم شغل بازپرس تبدیل به دادستان شد.
اما شایعه پردازان به همین هم اکتفا نکردند و در مدت کوتاهی این خبر، به متنی جانسوز بدل شد که در آن نوشته شده بود بر صورت این خانم پزشک در مقابل دیدگان گریان فرزندش، شلاق زده شده است.

شایعه چهارم: خسارت سنگین زلزله 5.5 ریشتری سیرچ

زلزله 5.5 ریشتری آن هم در عمق 8 کیلومتری زمین، به نسبت زلزله‌های بزرگ و پرخسارت، چندان بزرگ به نظر نمی‌رسد. اما وقوع این زلزله روز جمعه در سیرک کرمان و مصدومیت چند نفر کافی بود تا زلزله‌ای بزرگ در فضای مجازی شکل بگیرد و عکس‌های تقلبی مربوط به زلزله‌ای که پیشتر در ایلام اتفاق افتاده بود، به اسم زلزله سیرچ منتشر شود.این عکس‌ها از خرابی گسترده در سیرچ خبر می‌داد و در نهایت هم متن‌هایی با عنوان بی‌کفایتی مسوولان در مدیریت یک زلزله 5.5 ریشتری منتشر شد.

جای خالی پاسخگویی به‌هنگام

ساختار غیر چابک دولت سبب شده تا پاسخ به موقع و مناسبی به شایعات داده نشود. به همین دلیل شایعه‌پردازان به راحتی و هر بار با سواستفاده از یک موضوع، فضای جامه را ملتهب می‌کنند. یک روز مسایل پزشکی مانند خرمای داعشی و واکس سیب، روز دیگر مسایل اقتصادی مانند حذف یارانه و دریافت مالیات 9 درصدی از کارتخوان‌ها و روز دیگر مسایل اجتماعی مانند قتل و شلاق و همین دیروز تکذیب شایعه قطع یارانه افرادی که به خارج سفر می‌کنند! باید دید آیا دولت برنامه‌ای برای مقابله با شایعه پراکنی و حفظ آرامش جامعه دارد یا خیر.

عوامل ایجاد شایعات

شایعات همیشه به طور عمد توزیع نمی‌شوند بلکه در بسیاری از موارد به دلیل عدم دقت در نقل قول یا عدم توجه به جدی یا طنز بودن نوشته و یا در انتقال مطالب از رسانه‌ای به رسانه دیگر دچار تحریف و تغییر می‌شوند.

در فضای مجازی به دلیل گسترش ابزارهای اطلاع‌رسانی، موج گسترش شایعات نیز بیشتر و سریع‌تر به حرکت میفتد. به خصوص با ایجاد شبکه‌های اجتماعی این روند سرعت بیشتری یافته است. ضمن آن که به دلیل تغییر در منابع رسانه‌ها (از خبرنگاران به شهروندان) راه ورود خطا به رسانه‌ها افزوده شده است.

به عنوان مثال در بسیاری از رسانه‌ها، صفحات و اکانت‌های شبکه‌های اجتماعی که در بسیاری از آنها جعل هویت‌ها پررنگ است منبع خبررسانی محسوب می شوند. درحالی که بسیاری از آنها در نقل وقایع، نه به حقیقت وفادار می‌مانند و نه به دقت عمل می‌کنند.

شاهدان عینی و روایتهای جعلی

با گسترش رسانه‌های اجتماعی، یکی از عواملی که اخبار را مستند جلوه می‌دهد ادعای حضور در حاشیه یک واقعه مهم است. مثلا یک تصادف، یا درگیری یا انتخابات یا… حال اگر کسی ادعا کند من خودم به طور مستقیم در یک حادثه یا واقعه حضور داشته‌ام، شاید بتواند حرف غیرواقعی‌اش را به کرسی بنشاند. کمتر ابزاری می‌تواند اینگونه ادعاها را رد کند. چون:«او خودش در صحنه بوده و دیده!» از همین ابزار برای انتشار بزرگترین دروغ‌ها در فضای مجازی و بالاخص شبکه‌های اجتماعی استفاده شده است. مثل همان حمله تانک‌ها به مردم در جریان وقایع سال 88.

عدم وجود دروازه بان

در رسانه‌های سنتی، حضور سردبیر یا مسئولیت‌پذیری مدیران، یا وجود یک راهنمای رفتار حرفه‌ای باعث می‌شود که یک نظارت درونی بر خبرها و خروجی‌های رسانه قرار گیرد تا از انتشار شایعات جلوگیری کند. اما در زمانی که هر وبلاگ یا هر اکانت و صفحه در شبکه‌های اجتماعی بدون نظارت دیگری منتشر می‌شود و مستقیماً به مخاطب می‌رسد، چه انتظاری می‌توان داشت؟

پوشیده بودن هویت گویندگان

معلوم بودن نام نویسنده، یک عامل بازدارنده در برابر بی‌دقتی یا دروغ است. عموم افراد از گفتن مطالبی که از صحت آن اطمینان ندارند یا توان مسئولیت پذیری درباره آن را ندارند، پرهیز می‌کنند. اما در فضای مجازی هرکس می‌تواند با داشتن هویت غیرواقعی و بدون پذیرش مسئولیت خبر، آن را منتشر کند.

ضمن اینکه باید این موضوع را نیز در نظر داشت که افرادی هم هستند که به دلیل اعتقادات یا منافع سیاسی یا اقتصادی یا… در فضای مجازی فعالیت می‌کنند و از دروغگویی ابایی ندارند یا عمداً شایعه‌سازی می‌کنند تا منافع خود را پیگیری کنند.

تکثر گویندگان و تولیدکنندگان محتوا

به تعداد کاربران اینترنت و شبکه‌ها و صاحبان وبلاگ‌ها، تولیدکننده خبر و مطلب وجود دارد. در میان این همه محتوا در بیان یک واقعیت، وجود روایت‌های غیرواقعی اجتناب ناپذیر است. گاهی به تعداد بینندگان یک اتفاق، روایت‌های متفاوتی از آن واقعه منتشر می‌شود که منطبق با حقیقت نیست. کمی سوء نیت یا تمایل به شوخی یا اشتباه هم اگر چاشنی این روایت‌ها شود یا به اصطلاح یک کلاغ را چهل کلاغ جلوه دهند، باید منتظر فاجعه ای نشست.

گاهی تکرار یک مطلب، آن را به عنوان یک حقیقت جا می‌اندازد و کم کم آن را به سند تبدیل می‌کند. کافی است نگاهی متخصصانه به برخی صفحات ویکی‌پدیا بیندازید تا بدانید چگونه برخی مطالب به دلیل تکرار به سند تبدیل شده‌اند. در بسیاری موارد، سایت‌ها و رسانه‌های زنجیره‌ای همگی به نقل از یکدیگر اقدام به انتشار مطلب می‌کنند. این تعدد نقل قول، برای بسیاری از مخاطبان اطمینان‌آور است.

سرعت بالای انتشار خبر

رسانه‌های مجازی و کاربران شبکه‌ها بسیار تمایل دارند با بالا بردن سرعت انتشار خبر در رقابت با دیگران پیروز شوند. این موضوع نیز امکان بررسی دقیق صحت را غیرممکن می‌کند. گاهی چند ثانیه انتشار زودتر یک خبر باعث برد یک رسانه می‌شود و او را منبع یک خبر می‌کند و بسیاری از رسانه‌ها نمی‌خواهند این مزیت را از دست بدهند. و گاهی همین نگاه فاجعه می‌آفریند!

مبارزه کاربران با شایعات

انتشار اخبار غیرواقعی آنقدر زیاد است که انتشار اشتباهات و گاف‌های رسانه‌ها تبدیل به یکی از سرگرمی‌های کاربران شده است. این در برخی موارد به یک کار جدی تبدیل شده است. مثلا چند وقتی است که چند صفحه در شبکه‌های اجتماعی ایجاد شده که هدف خود را مبارزه با شایعات و دروغ‌های فضای مجازی عنوان کرده‌اند.

یکی از معروفترین وب سایت ها در امر مبارزه با شایعات مجازی وب سایت شایعات می باشد. این وب سایت از لحظه آغاز به کار تا همکنون شایعات بسیار زیادی را جمع آوری و با رویکردی علمی و دور از ابهام به همه آنها پاسخ داده است. همچنین در این وب سایت بخشی برای ارسال متن شایعه وجود دارد که می توان متن شایعه ای را برای تیم وب سایت از این طریق ارسال کرد تا آنها برای بررسی صحت یا عدم صحت آن اقدام نمایند.

از دیگر تیم های فعال در مبارزه با شایعات می توان به «ستاد مبارزه با چرندیات فیس‌بوک» اشاره کرد.

همچنین سایتی با عنوان«تکذیب» با هدف جمع‌آوری اخبار تکذیب شده فعالیت می کند. این خبرها فقط مربوط به رسانه‌های دست چندم نیست، بلکه بسیاری از رسانه‌های اصلی نیز از این نمونه گاف‌ها می‌دهند که موجب تمسخر آنها می‌شود. سایت «گمانه» نیز چنین رویکردی را در پیش گرفته است.

منابع

• هفته نامه طلوع زاهدان
• علی اصلان – فناوران