صورت فلکی چیست؟
نمونه ای انتزاعی از صور فلکی
صورت فلکی چیست؟
آیا تا به حال کنجکاو شده اید که در مورد صورت فلکی اطلاعاتی کسب کنید؟ با نوتیف همراه باشید تا شما را با مفهوم صورت فلکی آشنا کنیم.
اگر با چشم غیر مسلح به آسمانی نسبتا تاریک نگاه کنیم، تعداد زیادی ستاره در آسمان می بینیم که با روشنایی های مختلف می درخشند. البته ممکن است گاهی در لابلای ستارگان، سیارات را نیز مشاهده کنیم. پنج سیاره عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل از زمین و با چشم غیر مسلح قابل مشاهده اند که اگر جایگاه آن ها را در آسمان بدانیم می‌توانیم آنها را به راحتی مشاهده کنیم.
از بدو آفرینش انسان، وی هرشب در آسمان بالای سرش ستارگان زیادی را می‌بیند. با وجود اینکه همه ستاره‌ها در حال حرکت اند اما به دلیل فاصله زیادشان از ما، آرایش ستارگان نسبت به یکدیگر در آسمان ثابت به نظر می‌رسد. یعنی ستاره ها نسبت به یکدیگر حرکتی ندارند . بنابر این اگر شکلی در میان ستارگان پیدا کنیم، آن شکل همیشه ثابت است و تغییر نمی کند. (البته محل آن شکل در آسمان به دلیل چرخش زمین تغییر می کند).
مردمان دوران باستان نیز با استفاده از این ویژگی، شکل های ثابتی را در میان ستارگان پیدا می کردند و نام های موجودات و حیوانات افسانه ای را بر این شکل ها می نهادند. اسطوره ها، الهه ها، موجودات افسانه ای، اشیا مقدس و… که هرکدام به نحوی به آسمان راه پیدا کرده اند و برای هر قومی نماد خاصی داشته اند.
به این اشکال نمادین صورت فلکی (Constellation) گفته می شود. صورت فلکی یا پیکرآسمانی مجموعه‌ای از ستاره‌ها است که از دیدگاه زمینی به شکل خاصی تشبیه و نامگذاری شده‌است. در واقعیت سه بعدی، ستارگان یک پیکرآسمانی لزوماً به هم نزدیک نیستند و ربطی به هم ندارند. قرار دادن آنها در یک مجموعه صرفاً به خاطر نزدیکی ظاهری از دیدگاه زمینی است. دسته‌بندی ظاهری ستارگان به صورت پیکرهای‌آسمانی از نظر نشانی‌دهی و تهیه نقشه‌های آسان‌فهمِ آسمان مفید است.
البته در نقشه های آسمان ستارگان هر صورت فلکی را با خطوطی فرضی به هم وصل می کنند. باید توجه داشت که این خط ها فقط جهت مشخص کردن ساده تر شکل صورت های فلکی رسم می شوند و طبیعتا در آسمان فقط ستاره های صورت های فلکی قابل مشاهده است.
در کل 88 صورت فلکی شناخته شده رسمی که هر یک محدوده ی مشخصی در آسمان دارند ثبت شده اند که از هر دو نیم کره شمالی و جنوبی زمین قابل مشاهده هستند. 48 عدد از این تعداد توسط بطلمیوس فهرست بندی شده است و 40 نقش باقیمانده از حدود قرن 17 به بعد، به دلیل اکتشاف نیم کره جنوبی زمین کشف و نامگذاری شدند.
صورت‌های فلکی کهن به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- حیواناتی و مفاهیمی که با آب در ارتباط هستند.
- انسان‌ها و حیواناتی که در روی زمین هستند.
- مخلوقات افسانه‌ای که به آسمان پرواز می کنند.
شگفت آنکه هر یک از این دسته‌ها در بخشی از آسمان جمعند. پرندگان و موجودات هوایی در نزدیکی قطب شمال دایرة‌البروج هستند و صورت‌های زمینی همچون کمربندی دور آنها را گرفته‌اند. موجودات آبزی هم در جنوب و زیر استوای سماوی جا دارند.
در گذشته صورت های فلکی برای مردم کاربرد خرافی داشتند (هرچند امروزه نیز گاهی موارد مشابه مشاهده می شود!) اما منجمان در حال حاضر از صورت‌های فلکی برای تقسیم بندی آسمان به یک سری نواحی مشخص استفاده می کنند. در واقع صور فلکی آسمان به نوعی برای آدرس دهی استفاده می شوند. برای مثال اگر بخواهیم برای رصد با تلسکوپ به سراغ اجرام کم نور آسمان برویم، با استفاده از صورت‌های فلکی و نقشه های آسمان می توانیم محل این اجرام را پیدا کنیم.از این رو شناخت صور فلکی مختلف علاوه بر لذت وصف ناشدنی که به انسان می دهد به تسهیل در شناخت اجرام سماوی و پیدا کردن آنها در آسمان کمک می کند.
صور فلکی در آسمان مانند استانها یا کشورهای مختلف بر روی نقشه های زمینی می باشند. به طوریکه هرنقطه از آسمان بالای سرما حتما متعلق به یک صورت فلکی است و این تقسیم بندی کار را برای منجمان آسان می کند. برای مثال هنگامی که گفته می شود کهکشان M95 در پایین صورت فلکی اسد قرار گرفته است همه متوجه می شوند که در کجای آسمان باید به دنبال این کهشکان بگردند.
چگونه صورت های فلکی را در آسمان پیدا کنیم؟
همانطور که قبلاً گفته شد تقسیم بندی آسمان به صورت های فلکی صرف نظر از شکل ها و نامهایشان، روشی مناسب برای قسمت بندی آسمان به شمار می روند و منجمان برای آدرس دادن در آسمان از صورت‌های فلکی استفاده می کنند.
مثلا اگر کسی بتواند صورت های فلکی را در آسمان پیدا کند در آن صورت می تواند پس از یافتن صورت فلکی مورد نظر، اجرام موجود در آن را بیابد و رصد کند.
البته روش دیگر یافتن اجرام مورد نظر در آسمان استفاده از مختصات است که در این مطلب در مورد آن بحثی نمی کنیم. اما میدانیم که به دلیل گردش زمین به دور خورشید و جابجایی مکان ظاهری خورشید در آسمان، منظره ستارگان قابل مشاهده در هر زمان از سال متفاوت است. مثلا در شبهای امرداد در ابتدای شب بعضی از صورت های فلکی در بالای سر ناظر مشاهده می شوند. اما در شبهای آبان ماه، همین صورت های فلکی در ابتدای شب کاملا نزدیک افق غربی هستند و در شب های زمستان، در ابتدای شب غروب کرده اند و هرگز دیده نمی شوند.
پس برای یافتن و رصد صورت‌های فلکی لازم است بدانیم که در هر زمان، کدامیک در چه ساعتی قابل مشاهده است. منجمان برای یافتن صورت های فلکی از ابزاری به نام گردونه آسمان استفاده می کنند.
این وسیله ساده می تواند منظره آسمان را نسبت به تاریخ و ساعت ناظر تنظیم کند. همچنین استفاده از نقشه آسمان ماهانه که هر ماه در مجلات نجوم و اینترنت چاپ و منتشر می شود نیز برای یافتن صورت های فلکی بسیار مفید و موثر است.
منابع:
- ویکی پدیا
- Space.com
